نگاهی به برخی آیین‌های محرم در اصفهان
برآیند اسناد موجود این است که مردم اصفهان همواره در امور دینی و مذهبی پیشتاز بوده و اهالی متدینِ آن ارادتی ویژه به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) داشته‌اند، به‌طوری که برپایی برخی آیین‌های ویژۀ محرم در نقاط مختلف این استان حتی به سده‌های نخست اسلامی باز می‌گردد.
به گزارش روزنه هنر، به گواهی اسناد تاریخی، تداوم روضه‌خوانی در خانه‌های تاریخی اصفهان به سه قرن می‌رسد. دهه نخست محرم، این عزاخانه‌های سنتی و کوچه‌های منتهی به آنها هر روز از سپیده‌دم تا ظهر میزبان خیل عاشقان حسینی است که برای شنیدن نواها و نغمه‌های عاشورایی دخیل بسته‌اند؛ گویی مغناطیس حسین(ع) دل‌های پراکنده را گِرد هم می‌آورد تا چون کبوتر خونین بال بر بام روضه خانه پَر بکشد.
از میان تکایای سنتی در اصفهان که با گذشت سال‌های متمادی همچنان میزبان دلدادگان حسین(ع) است؛ «خانه بنکدار» و «خانه زرگرباشی» شهرت بیشتری دارند، به‌طوری‌که مردم شهر و روستاهای اطراف را نیز به سوی خود جذب کرده‌اند. در باور مردم اصفهان، روضه‌خانه‌های سنتی برکات معنوی بی‌شماری دارد و حاجت عزاداران را نیز روا می‌کند.
تاریخ‌نگاران، روی کار آمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران و اصفهان را آغازی برای آیین‌های سوگواری و روضه‌خوانی ماه محرم می‌دانند؛ روضه خوانی پس از صفویه، در دوره قاجار نیز ادامه داشت و تعزیه نیز که در زمان صفویه مسیر تکامل خود را می‌پیمود، در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید.
خانه بنکدار
نام خانه قدیمی بنکدار از مالک آن گرفته شده، نسلی که چندین دهه غلامی امام حسین(ع) را به عهده دارند. «مرحوم سید حسن بنکدار» نخستین بانی برگزاری مراسم عزاداری بوده و پس از وی، «مرحوم سید مهدی بنکدار»، «مرحوم سید جواد بنکدار» و در زمان حاضر «سید فرهاد بنکدار» از سال ۱۳۷۹ تا کنون به‌عنوان چهارمین نسل از خانواده بنکدار هر سال مراسم را به سبک قدیمی (روضه‌خوانی و سخنرانی) برگزار می‌کند.
خانه زرگرباشی
زرگرباشی، از دیگر خانه‌های تاریخی اصفهان افزون بر سه قرن در دهه نخست محرم از اذان صبح تا اذان ظهر با هفت منبر میزبان سوگواران حسینی است. بانی این روضه‌خوانی، «حاج محمدعلی زرگرباشی» از افراد بانفوذ و متمول عصر قاجار بوده و اکنون «حاج مصطفی زرگرباشی» نسل پنجم این خاندان متولی برگزاری مراسم است.
عَلَم گردانی
یکی از مراسم متداول در استان اصفهان به ویژه در شهر خور و بیابانک که یکی از شهرستان‌های شرق استان اصفهان است، مراسم موروثی «عَلَم گردانی» است. این مراسم که نزدیک به پنج قرن قدمت دارد هرساله مصادف با تاسوعای حسینی برگزار می‌شود و از نقاط مختلف استان و کشور افراد متعددی برای شرکت در این مراسم حاضر می‌شوند.
هم‌زمان با برپایی آیین علم گردانی، مردم به ویژه زنان با اسپند دود کردن و ظرف‌های گلاب به استقبال از عزادارن حسینی می‌روند و عطر و بوی اسپند آمیخته با گلاب در فضای کوی و برزن می‌پیچد. علم ها به دو شکل دست و یک طرح اسلیمی اسلامی و سنتی هستند که توسط عزاداران در میان کوچه‌ها و خانه‌ها به حرکت درمی‌آیند و اهالی خانه‌ها نیز با گلاب و آب به تطهیر و تقدیس علم‌ها می‌پردازند.
بیشتر مرسوم است سادات، علم‌ها را در دست گرفته و در میان کوچه و خیابان‌ها حمل می‌کنند، علم‌ها پوشیده از پارچه‌های ابریشمی سیاه به نشانه عزادار بودن و سبز به نشانه مظلومیت حضرت عباس(ع) هستند و همراه با نوحه خوانی و سینه‌زنی و عزاداری توسط عزاداران حسینی مراسم حمل آنها انجام می‌شود.
آیین چاووش عزا
آیین های ماه محرم در کاشان و برخی شهرهای همجوار با نصب پرچم‌ها در معابر عمومی بتدریج نمایان و با حضور دسته چاووش عزا در بازار قدیمی شهر در آخرین روز ماه ذی‌الحجه به‌عنوان نخستین دسته عزاداری جهت آگاه کردن مردم از فرا رسیدن ماه پیروزی خون بر شمشیر آغاز می‌شود.
مجالس عزاداری در کاشان از شب نخست محرم به جد در مسجدها، حسینیه‌ها و هیئت‌ها آغاز می شود و در کنار آن روزانه یکی از هیئت‌های عزاداری بر اساس برنامه‌ریزی صورت گرفته می‌تواند در بازار حضور یافته و به برگزاری آیین سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) و ۷۲ تن از یاران ایشان بپردازد. سوگواری محرم و صفر در دیار کاشان با آیین های ویژه ای مانند سقایی و شمع زنی نیز همراه است.
آیین جاروکشی
این آیین هرساله در تکیه تاریخی ارشاد علیای نطنز با حضور پیرغلامان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) برگزار می‌شود. پیر غلامان بیرون از تکیه جارو به دست صف می کشند و با همراهی مردم و خواندن ذکری ویژه وارد تکیه می شوند و یک نفر با کوزه آب جلوی بقیه حرکت می‌کند.
آیین سنج زنی
شهرستان آران و بیدگل با بیش از ۱۲۰ هیات مذهبی، از ظرفیت زیادی در زمینه آیین های سنتی برخوردار است که از جمله آنها می توان به سنج زنی اشاره کرد. آیین سنج زنی یا نمایش سنگ زدن گروهی در مخالفت با سپاه شمر برای تاختن با اسب‌ها بر پیکر بی‌جان شهدای کربلا است. گروهی به شکل نمادین در این آیین با چوب‌هایی که سنگ یا سنج نامیده می‌شود، به حرکت درآمده و اشعار خاصی را با گویش محلی زمزمه می‌کنند.
نخل گردانی
نخل‌برداری یا نخل گردانی نیز از جمله آداب و رسوم عاشورا به شمار می آید که به صورت تشییع نمادین پیکر امام حسین(ع) برگزار می‌شود. در این مراسم اتاقکی شبیه به تابوت را به نام نخل در محل‌های برگزاری مراسم عزاداری از جمله مساجد و حسینیه‌ها حمل می‌کنند و آن را در میان گروه عظیم مردم عزادار از مسیری می‌گذرانند.
نخل سازه‌ای چوبی و عظیم است که پوششی سیاه دارد و با عناصری همچون انواع شال‌های رنگارنگ و آیینه و… آراسته شده است. هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل بر اساس باورهایی شکل گرفته است که ریشه در عقاید مردم محلی دارد و همچنان نشان از حادثه‌ای خاص در کربلا دارند و یا به شخص خاصی در این حماسه اشاره دارد. برای مثال چوب نخ به عنوان جنازه سیدالشهدا(ع)، پوشش سیاه به عنوان اعلام سوگواری و ماتم، تصویر و نشان سرو بر روی نخل به نشانه قامت حضرت علی اکبر(ع)، آیینه به عنوان نور وجود امام حسین(ع)، پارچه‌های زینتی به نشانه حجله قاسم بن حسن(ع) و حمل کنندگان نخل نیز به نشان تشییع کنندگان است. البته امروزه همۀ این عناصر بر روی نخل‌ها دیده نمی‌شود و برخی از آنها فقط پوشش سیاه و تزئینات جزئی دارند. مراسم نخل‌گردانی در روستاهای استان اصفهان از جمله روستای فشارک برگزار می‌شود.
تعزیه‌خوانی
از آداب و رسوم محرم در اصفهان می‌توان به آئین قدیمی «تعزیه خوانی» اشاره کرد. تعزیه‌خوانی در شهرهای زیادی برگزار می‌شود، اما این آئین در شهر اصفهان به عنوان آداب و رسوم عزاداری حسینی انتخاب شده و با شکوه هرچه تمام‌تر انجام خواهد شد. جالب است بدانید که تعزیه در این شهر با ردیف‌های آواز ماهور، شور بغداد و چهارگاه برگزار می‌شود.
گزارش از: مریم نقیان، خبرنگار ایسنا
