نگرانی درباره قدیمی‌ترین برج تهران/ برج طغرل و چالش‌های مرمت آن

به گزارش روزنه هنر، در میانه تیرماه ۱۴۰۲ رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان ری خبر داد که برج طغرل برای حفاظت و استحکام‌بخشی بنا به کمک هنرمندان و صنعتگران شاخص مرمت می‌شود، اما بررسی‌های میدانی از برج طغرل در شهر ری، حاکی از این است که مرمت برج را چند کارگر ساده درحالی انجام می‌دهند که ناظر اداره میراث فرهنگی اغلب در محل حضور ندارد.

کارگران،‌ درحالی‌که داربست‌ها تا دو سوم برج بالا آمده است، بندکشی کهنه میان آجرهای دیوار بیرونی برج را با مته و تیشه خارج می‌کنند و قرار است این رویه را تا بالای برج از نمای بیرونی ادامه دهند. نخست روی آجرها آب می‌پاشند بعد با دریل و مته، بندکشی‌ها را سست می‌کنند و بعد با تیشه کار را ادامه می‌دهند.

مرمت نمای خارجی برج درحالی انجام می‌شود که رطوبت به دیوار داخلی برج طغرل بیشتر نفوذ کرده و سطح گسترده‌تری را فراگرفته است. از طرفی چند سال پیش گزارش شد که برج طغرل دچار فرونشست شده و انحراف پیدا کرده است. آثار فرونشست نیز به وضوح در محوطه برج دیده می‌شود. به کارگرها درباره مرمت داخل برج هنوز تکلیفی نشده است، آن‌ها فقط می‌دانند قرار است آجرهای نمای بیرونی برج را تا بالا مستحکم و ترمیم کنند.

گفته شده که مرمت برج طغرل به همان پیمانکاری سپرده شده که سابق بر این، مرمت دژ ۲۳۰۰ ساله رشکان در شهر ری را انجام داده است؛ مرمتی غیراصولی و ناهمخوان که چهره دژ ۲۰۰۰ ساله را مخدوش کرد و صدای اعتراض بسیاری از کارشناسان و متخصصان را هم بلند کرد. اکنون این پرسش‌ها مطرح است طرح مرمت برج طغرل را کجا تایید کرده است؟ آیا پژوهشکده حفاظت و مرمت بر روند مرمت برج طغرل نظارتی دارد؟ چرا ناظر اداره میراث فرهنگی تهران و یا ری هنگام مرمت برج طغرل، اغلب در محل حاضر نیست؟ و چرا مرمت برج طغرل با وجود خطراتی که فرونشست و رطوبت آن را تهدید می‌کند، بدون زهکشی و جلوگیری از گسترش بیشتر رطوبت، درحال انجام است؟

برج طغرل پیش از این، دوبار مرمت شده است؛ نخست سال ۱۳۰۱ و بعد در سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹. به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان ری، سال گذشته هم سردر شیرمانند ضلع جنوبی برج طغرل آسیب‌ دیده بود که از سوی کارشناسان مرمت شد. درحالی که به گفته متخصصان، سردر ضلع جنوبی برج کاملا غیراصولی و نادرست مرمت شده، چنان‌که نه تنها در شکل آن تغییر ایجاد شده که اثرات مرمت اشتباه آن بعد از یک سال کاملا قابل مشاهده است.

احمدمحیط طباطبایی ـ رییس ایکوم ایران (کمیته ملی موزه‌ها) و پژوهشگر تهران ـ معتقد است واگذاری مرمت به غیر درست نیست و میراث فرهنگی اگر به لحاظ قانونی در این زمینه مشکل دارد باید قانون آن را تعییر دهد؛ چراکه در بخش‌های مهمی مثل تخت جمشید و مسجد شیخ لطف‌الله مدام درباره مرمت بحث می‌شود و می‌طلبد که میراث فرهنگی، نظارتِ اجرای کار را بر عهده داشته باشد.

او با اشاره به وضعیت کنونی برج که رطوبت، بخش‌های زیادی از دیوار داخلی آن را فراگرفته است، می‌گوید: قطعا اولویت اول، مرمت برج است که نخست تثبیت و استحکام آجرها باید انجام شود و اولویت بعدی، محوطه است.

محیط طباطبایی درباره اهمیت مرمت برج طغرل در تاریخ مرمت ایران، این روایت را تعریف کرد که ناصرالدین شاه در سفر به عتبات که از ری گذر می‌کرد، متوجه شد این برج را «یزید» می‌خوانند. ناصرالدین‌شاه از اعتمادالسلطنه پرسید چرا در مملکت شیعه اسم یک برج باید «یزید» باشد و او را ملکف کرد تا بررسی کند این برج متعلق به چه کسی بوده است. نتیجه آن تحقیقات نشان داد که این برج به «طغرل سلجوقی» منتسب است و براساس آن، مرمت برج را آغاز کرد.

براساس آن‌چه این پژوهشگر می‌گوید در روزنامه «شرف» عکس‌های قبل و بعد از مرمت وجود دارد و براساس تصاویر موجود، این برج احتمالا گنبد داشته است، مانند برج‌ قابوس و یا گنبد سرخ. اهمیت مرمت این برج از این نظر است که نخستین بنایی بود که مرمت آن ثبت شد. تا پیش از این نداشتیم که از قبل و بعدِ مرمت، عکس بگیرند و به این شکل بنایی را مرمت کنند.

محیط طباطبایی همچنین می‌گوید: برج طغرل متاسفانه در دورانی به عنوان پایگاه و پشتیبان سایر فضاهای شهرری عمل می‌کرد. اواخر دهه هفتاد، این برج توسط مرحوم دانشور، مرمت و سامان‌دهی شد؛ دیوار شمالی عقب‌نشینی کرده و همجوار با معبر شمالی، استحکام‌بخشی و پایدارسازی شد و کف‌سازی و الکترونیک و نور انجام شد و باغ‌سازی صورت گرفت، حوض شمالی مرمت و عملیات آجرفرش انجام و فضای سبز نیز ساماندهی شد،‌ اما از دهه هشتاد به بعد برج قدیمی تهران شاهد هیچگونه مرمتی نبوده است. فراموش نکنیم بنای قدیمی مثل شخص پیر است و هر سال باید مورد نگرش و ارزیابی قرار گیرد. متاسفانه ۲۰ سال است که برج طغرل رها شده و فقط یکسری کار جزئی در این مدت انجام شده است.

او به وجود سردابی در این برج اشاره می‌کند و می‌گوید: این سرداب الان بسته شده و زهکش ساخته شده است، ولی باید زهکش چک شود، مجموعه مورد ارزیابی قرار گیرد و آسیب‌شناسی شود. قطعا به اعتبار مناسبی برای این ارزیابی نیاز است.

این کارشناس میراث فرهنگی اعتقاد و تاکید دارد که نفایس کشور به شکل امانی باید مورد مرمت و احیا قرار گیرند، به این دلیل که از اعتبار حداقلی،‌ حداکثر استفاده شود.

او اضافه می‌کند: اگر مرمت بناهای نفیس به پژوهشگاه میراث فرهنگی سپرده شود، به خاطر این‌که پژوهشگاه بودجه دانشگاهی دارد و از قدرت بیشتری برخوردار است و بودجه آن برگشت نمی‌خورد، ‌کار بنا بهتر می‌تواند انجام شود. واگذاری مرمت به بیرون از بخش وزارت میراث فرهنگی برای بناهایی که جزو نفایس نیستند، می‌تواند انجام شود.

محیط طباطبایی همچنین می‌گوید: این برج تنها بنای سرپای واقعی از ۹۰۰ سال پیش تا کنون است، آن هم با درنظر گرفتن تمام حوادث ری که مهمترین آن زلزله‌های ری بوده است. ما در تهران هیچ بنایی از ۹۰۰ سال پیش به این طرف جز برج طغرل نداریم که این چنین سرپا مانده باشد. حالا بماند که این بنا مقبره «ابراهیم خواص» است یا «طغرل سلجوقی»، مهم این است که برج طغرل بنای دوره سلجوقی است و هرچه ری را نگاه کنیم که هیچ، کل تهران با ۲۲ منطقه را هم نگاه کنیم، سندی با این قدمت نمی‌بینیم. پس از هر زاویه نگاه کنیم این برج از اهمیت بالایی برخوردار است. هرچند در طرح‌های دهه ۷۰ اگرچه آزادسازی پیرامون این برج مطرح بود، اما  بعدها ساخت مجتمع فرهنگی در کنار برج مطرح شد، که قرار بود موزه هم باشد و بعدها در زمان ساخت آن مجتمع آثار سلجوقی پیدا شد و پست گاز و برق در حریم برج طغرل احداث شد. حتی حریم منظری برج مخدوش شد، اما تلاش‌های دوستداران میراث فرهنگی، رسانه‌ها و کارشناسان نهایت به جابه‌جا شدن مسیر مترو منجر شد، که البته آسیب‌های خود را به بخش‌های دیگر شهر وارد کرد.

منبع: ایسنا